این معاهده را در مقر WIPO امضا کرد و در توییتی اظهار داشت: «امروز به نمایندگی از کشورم معاهده سازمان جهانی مالکیت فکری درباره مالکیت فکری، منابع ژنتیکی و دانش سنتی مرتبط را امضا کردم. ایران به‌عنوان کشوری غنی از منابع ژنتیکی و دانش سنتی، اهمیت زیادی برای این موضوع قائل است و نقش فعالی در شکل‌گیری این معاهده تاریخی ایفا کرده است.» این اقدام نشان‌دهنده تعهد ایران به حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی خود و مشارکت فعال در تلاش‌های جهانی برای توسعه پایدار است.
معاهده منابع ژنتیکی و دانش سنتی چیست؟
معاهده سازمان جهانی مالکیت فکری درباره مالکیت فکری، منابع ژنتیکی و دانش سنتی مرتبط، اولین توافق‌نامه بین‌المللی است که به طور خاص به تنظیم رابطه میان مالکیت فکری، منابع ژنتیکی و دانش سنتی می‌پردازد. این معاهده با هدف افزایش شفافیت در سیستم‌های ثبت اختراع و حمایت از حقوق جوامع بومی و محلی تدوین شده است. مفاد اصلی این معاهده شامل موارد زیر است:
- افشای منشأ منابع ژنتیکی: متقاضیان ثبت اختراع موظف‌اند منشأ منابع ژنتیکی استفاده‌شده در اختراع خود را به وضوح اعلام کنند.
- شناسایی جوامع دانش سنتی: در صورتی که اختراع از دانش سنتی جوامع بومی بهره برده باشد، باید این جوامع به عنوان ارائه‌دهندگان دانش معرفی شوند.
- جلوگیری از سوءاستفاده: این الزامات به کاهش سوءاستفاده از منابع طبیعی و فرهنگی و مقابله با پدیده سرقت زیستی (بایوپایرسی) کمک می‌کند.
این معاهده نه تنها به حفاظت از منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه به ایجاد تعادل در بهره‌برداری از این منابع و تقسیم عادلانه منافع آن میان کشورهای مبدأ و بهره‌برداران منجر می‌شود.
تاریخچه طولانی و پیچیده معاهده
ایده ایجاد یک چارچوب قانونی بین‌المللی برای حفاظت از منابع ژنتیکی و دانش سنتی به بیش از دو دهه پیش بازمی‌گردد. کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه آن‌هایی که دارای تنوع زیستی غنی هستند، از مدت‌ها پیش خواستار سیستمی بودند که از بهره‌برداری غیرقانونی منابع طبیعی و فرهنگی آن‌ها جلوگیری کند. مذاکرات در WIPO با موانع متعددی از جمله اختلاف‌نظر میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، مسائل حقوقی پیچیده و فشارهای اقتصادی مواجه بود.
در نهایت، پس از سال‌ها بحث و گفتگو، این معاهده در ۲۴ مه ۲۰۲۴ با اجماع کشورهای عضو WIPO به تصویب رسید. این سند اکنون در انتظار الحاق یا تصویب رسمی ۱۵ کشور است تا به طور کامل اجرایی شود. تاکنون ۴۲ کشور از جمله ایران آن را امضا کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود که کشورهای دیگری مانند هند، برزیل و آفریقای جنوبی که دارای تنوع زیستی قابل توجهی هستند، به زودی به این جمع بپیوندند.
نقش برجسته ایران در این معاهده
ایران به دلیل برخورداری از تنوع زیستی منحصر به فرد و میراث غنی دانش سنتی، از جمله بازیگران اصلی در فرآیند تدوین و تصویب این معاهده بوده است. امضای این توافق‌نامه نشان‌دهنده تعهد ایران به حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی خود در برابر بهره‌برداری غیرمجاز و همچنین تقویت جایگاه خود در نظام مالکیت فکری جهانی است.
منابع ژنتیکی ایران: گنجینه‌ای طبیعی
ایران به لطف موقعیت جغرافیایی استراتژیک و تنوع اقلیمی خود، یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر منابع ژنتیکی است. این منابع شامل موارد زیر می‌شوند:
- گیاهان دارویی: ایران میزبان صدها گونه گیاهی دارویی است که در طب سنتی این کشور از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال، گیاهانی مانند زیره سیاه و گل گاوزبان از جمله منابع ژنتیکی ارزشمندی هستند که در جهان شناخته شده‌اند.
- گونه‌های جانوری: حیواناتی مانند یوزپلنگ آسیایی و گوسفند وحشی ایرانی نمونه‌هایی از تنوع ژنتیکی منحصر به فرد ایران هستند که حفاظت از آن‌ها اهمیت جهانی دارد.
- محصولات کشاورزی بومی: زعفران، پسته و انار ایرانی نه تنها از نظر اقتصادی ارزشمند هستند، بلکه از نظر ژنتیکی نیز دارای ویژگی‌های خاصی هستند که آن‌ها را از سایر گونه‌ها متمایز می‌کند.
دانش سنتی ایران: میراثی کهن
دانش سنتی ایران، که در طول قرن‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، شامل روش‌های پیشرفته‌ای در زمینه‌های مختلف است:
- طب سنتی: استفاده از گیاهان دارویی و روش‌های درمانی بومی که در متون تاریخی مانند کتاب‌های ابن سینا ثبت شده‌اند.
- کشاورزی پایدار: تکنیک‌های آبیاری مانند قنات‌ها که نمونه‌ای از سازگاری با شرایط محیطی دشوار هستند.
- صنایع دستی: هنرهایی مانند قالی‌بافی و سفالگری که ریشه در دانش سنتی اقوام مختلف ایران دارند.
به عنوان مثال، زعفران ایرانی که به «طلای سرخ» معروف است، نه تنها به دلیل کیفیت بالای خود بلکه به خاطر دانش سنتی مرتبط با کاشت، برداشت و فرآوری آن ارزشمند است. این معاهده می‌تواند به ایران کمک کند تا از این منابع و دانش در برابر سوءاستفاده‌های بین‌المللی محافظت کند.
اهمیت این معاهده برای ایران و جهان
امضای این معاهده از سوی ایران پیامدهای گسترده‌ای در سطح ملی و بین‌المللی دارد. این اقدام نه تنها به حفاظت از منابع ژنتیکی و دانش سنتی ایران کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز مشارکت عادلانه‌تر این کشور در اقتصاد جهانی مبتنی بر زیست‌فناوری می‌شود.
مقابله با سرقت زیستی: مشکلی دیرینه
سرقت زیستی یا بایوپایرسی یکی از چالش‌های اصلی کشورهای دارای تنوع زیستی در دهه‌های گذشته بوده است. شرکت‌ها و پژوهشگران خارجی گاهی بدون اجازه یا پرداخت غرامت از منابع ژنتیکی و دانش سنتی کشورها استفاده کرده‌اند. به عنوان مثال، گزارش‌هایی از بهره‌برداری غیرمجاز از گیاهان دارویی ایرانی در محصولات دارویی خارجی وجود داشته است. این معاهده با الزام به افشای منشأ منابع و دانش، راه را برای جلوگیری از چنین سوءاستفاده‌هایی هموار می‌کند.
تقسیم عادلانه منافع: عدالت در عمل
یکی از اصول کلیدی این معاهده، تأکید بر تقسیم عادلانه منافع حاصل از بهره‌برداری از منابع ژنتیکی و دانش سنتی است. این بدان معناست که اگر شرکتی از زعفران ایرانی یا دانش سنتی مرتبط با آن در تولید محصولی استفاده کند، ایران و جوامع محلی آن باید از سود حاصل بهره‌مند شوند. این رویکرد می‌تواند به توسعه اقتصادی مناطق روستایی و بومی ایران کمک کند.
تقویت همکاری‌های بین‌المللی
این معاهده همچنین بستری برای همکاری‌های بین‌المللی در زمینه تحقیقات علمی، حفاظت از تنوع زیستی و توسعه پایدار فراهم می‌کند. به عنوان مثال، ایران می‌تواند با کشورهایی مانند هند که تجربه مشابهی در حفاظت از دانش سنتی دارند، پروژه‌های مشترکی را آغاز کند.
چشم‌انداز آینده: تحول در مالکیت فکری جهانی
این معاهده پس از الحاق یا تصویب رسمی توسط ۱۵ کشور به طور کامل اجرایی خواهد شد و انتظار می‌رود که تغییرات اساسی در نحوه مدیریت منابع ژنتیکی و دانش سنتی در سطح جهان ایجاد کند. ایران با امضای زودهنگام این معاهده، خود را به عنوان یکی از پیشگامان این تحول معرفی کرده است.
در بلندمدت، این معاهده می‌تواند به کاهش تنش‌های میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در زمینه مالکیت فکری منجر شود و به ایجاد یک نظام عادلانه‌تر کمک کند. برای ایران، این فرصتی است تا نه تنها از منابع طبیعی و فرهنگی خود محافظت کند، بلکه نقش فعال‌تری در شکل‌دهی به آینده توسعه پایدار جهانی ایفا کند.
گام‌های بعدی برای ایران
برای بهره‌برداری کامل از این معاهده، ایران نیاز به تدوین سیاست‌های داخلی هماهنگ با مفاد آن دارد. این شامل ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از منابع ژنتیکی و دانش سنتی، آموزش جوامع محلی درباره حقوق خود و تقویت همکاری با سازمان‌های بین‌المللی است.
در نهایت، این معاهده نه تنها یک پیروزی حقوقی بلکه یک گام بزرگ به سوی آینده‌ای پایدارتر و عادلانه‌تر برای ایران و جهان است. با ادامه این مسیر، ایران می‌تواند به الگویی برای سایر کشورهای دارای تنوع زیستی و فرهنگی تبدیل شود.
